Αγία Φωτεινή – Σαμαρείτιδα

Το ιστορικό του Ναού της Αγίας Φωτεινής και του «Κρυφού Σχολειού» της.

Το εξωκκλήσι της Αγίας Φωτεινής βρίσκεται στην περιοχή με το τοπωνύμιο «Τροχαλάς», το οποίο πήρε το όνομα του από τους πολλούς «τροχάλους»-λιθοσωροί- που παραπέμπουν σε παλαιότερη κατοίκηση της περιοχής καθώς αποτελούσαν οικοδομικό υλικό. Είναι πολύ πιθανό ο οικισμός να ανήκε σε ευρύτερο οικισμό που λεγόταν Pendinari-ανήκε στο σεξτέρτιο του Αγ. Παύλου – τέλη του 13ου μέχρι αρχές 14ου αιώνα.
Ο επάνω Ναός της Αγίας Φωτεινής κατασκευάστηκε από τον ιερέα της Ενορίας το 1958, π. Εμμανουήλ Μικελάκη, γιατί ο παλαιός Ναός ήταν μισοχαλασμένος.  Εικάζεται ότι και ο παλαιός Ναός ήταν της Αγίας Φωτεινής. Το μαρτυρά το κουτούτο – αγωγός που υπάρχει στα θεμέλια της εισόδου του παλαιού Ναού- όπως σε όλες οι Εκκλησίες της Αγίας Φωτεινής της Σαμαρείτιδας. Ο παλαιός Ναός της Αγίας Φωτεινής έπαιξε το ρόλο του «κρυφού σχολειού»  στα χρόνια της κυριαρχίας των Οθωμανών στο νησί σύμφωνα με μαρτυρίες των γηραιότερων κατοίκων. Ο παλαιός Ναός εντάσσεται σε ένα περιβάλλον με έντονη χριστιανική ορθόδοξη λατρεία, αφού σε κοντινή απόσταση υπήρχαν βυζαντινές Εκκλησίες, όπως η σημερινή Αγία Ειρήνη που χτίστηκε σε θεμέλια παλαιού Ναού με αγιογράφηση, η Αγία Κυριακή, η οποία δε σώζεται. Αυτό το έντονο φρόνημα της ορθόδοξης πίστης στην περιοχή μας, που υπάρχει μέχρι και τις μέρες μας – το μαρτυρούν τα 15 εξωκκλήσια της Ενορίας μας- δε θέλησαν οι κάτοικοι να το χάσουν. Παρά την μεγάλη καταπίεση και παρά την τυραννία δημιουργήθηκε η ανάγκη για να μάθουν οι χριστιανοί κάτοικοι τα κοινά γράμματα, λίγη αριθμητική και μαθήματα εθνικού φρονήματος. Ελλείψει δασκάλων το ρόλο αυτό έπαιξαν οι ιερείς – διδάσκαλοι. Πέρα από την παιδεία στόχος ήταν η εκπλήρωση των πόθων της Ελευθερίας του Γένους στην Κρήτη. Υπάρχουν και αλλού κρυφά σχολειά, όπως στην Μονή Φανερωμένης, Τοπλού, Κρεμαστών, Μεραμπέλλου και στο χωριό Παλαιά Ρούματα της Επαρχίας Κισσάμου. Τα κρυφά σχολειά διατήρησαν και σφυρηλάτησαν την ελληνορθόδοξη συνείδηση του Έλληνα και Χριστιανού για τη μεγάλη αποστολή της Εθνικής Παλιγγενεσίας, για την οποία η Θεία Πρόνοια και πάλι προόριζε το Γένος των Ελλήνων.